Een vestingstad beschermt strategische grenzen, land- en waterwegen, veelal bezit zo’n stad fortificaties, stadsmuren en wallen. Echter als zo’n stad geen rol in het ‘landsbelang’ maar de vestingwerken slechts voor eigen ‘stadsbelang’ dienst deden was er geen sprake van een vestingstad.
De aanleg van vestingwerken was vaak een ingrijpend gebeuren voor de stad. Veelal moesten er huizen of indien het vernieuwing betrof, oude stadsmuren worden gesloopt. Vaak werden de vrijgekomen stenen hergebruikt. Zo ook in Zutphen. Als de oude muren in militair opzicht waren achterhaald volgde er modernisering en uitbreiding met o.a. wallen, grachten en bolwerken. In de grachten werden voor de poorten, als extra bescherming, ravelijnen aangebracht. Binnen de veilige muren werden kazernes, arsenalen en bomvrije kruitmagazijnen gebouwd terwijl bij mobilisaties veel extra soldaten werden ingekwartierd. Die werden vaak gewoon bij de burgers ondergebracht. Zo ontwikkelde zich in de loop der eeuwen het bekende stervormige patroon van de stad.

Hoe de vesting in de loop der eeuwen zich heeft ontwikkeld kunt u in deze bijlage lezen.

Apenstert: naam van een voormalige verbindingsstraat tussen de Rozengracht en de Kreijnckstraat. Eveneens de naam een toren die in het verlengde van deze straat aan de Molenbeek (Berkel) stond. Volgens taalkundige Jan ter Laak danken straat en toren hun naam aan de vorm van een nog ouder perceel op deze plek. De toren stond tegenover wat nu Rozengracht 18 is. Bij opgravingen zijn er resten van gevonden. De Apenstert bestond uit tufsteen en was versterkt met in de omgeving gedolven moeraserts en mortel. Tijdens graafwerkzaamheden voor de nieuwe riolering vlogen de vonken eraf, zo keihard was dit 'Middeleeuwse beton'.

Waltorens zijn een uitvinding van voor het buskruit. De onderlinge afstanden tussen de muurtorens bedraagt gemiddeld 67 meter. De torens hebben aan de stadszijde een spitsboogvormige 'open keel'. Deze waltoren is een van de drie overgebleven, oorspronkelijk waren er vier, torens in de oostelijke stadsmuur welke langs de Bornhovestraat en Armenhage loopt. Vanaf de 15e eeuw mochten de armen van de stad kleine huizen bouwen in de bogen van de muur. De waltorens werden onafhankelijk van de walmuur opgemetseld en staken een derde boven de muur uit. Het aanwezige pannendak stamt uit een latere periode.

De Berkelpoort (ruïne) in de volksmond, een onderdeel van de Zutphense stadsmuur en gelegen aan de oostelijke rand van het stadscentrum, over de rivier de Berkel. Oorspronkelijk waren er twee waterpoorten die samen met de stadsmuur een vesting rond de stad vormden. De andere waterpoort, die zich bevond zich ter hoogte van het huidige postkantoor, is in 1774 gesloopt. 

De Binnen Laarpoort gezien vanuit de Beukerstraat. Als u naar het plaveisel kijkt daar waar de Beukerstraat de Bornhovestraat kruist ziet u in natuursteen de buitenmuren van de poort weergegeven. Bijzondere aan deze poort is dat ze is voorzien van een torentje met een klok. Normaliter is een stadspoort een functioneel gebouw, stevig rechthoekig en uiteraard voorzien van een doorgang. 

De geschiedenis van Zutphen omvat vanzelfsprekend de geschiedenis van de Boompjeswal. In de middeleeuwen stroomde op de plaats van de Boompjeswal een van de aftakkingen van de Berkel. De huidige droge bedding aan de rand van het park is een overblijfsel hiervan.

De Marinet- of Bourgonjetoren vroegere benamening was ‘den nijen toern Borgonien’. Aanleiding voor de bouw was de vete tussen Philips van Bourgondië en hertog Arnold. Uit oude Overrentmeesterrekeningen blijkt dat de toren in 1457 werd gebouwd. Dit gebeurde op de plek net buiten de toen bestaande Veerpoort die in hetzelfde jaar werd afgebroken.

Van historisch kaartmateriaal en een oude foto vóór 1878 was bekend dat de Buiten Laarpoort op de kruising Berkelsingel – Warnsveldseweg – Graaf Ottosingel – Laarstraat in het heeft gestaan.

Deze poort was de oostelijke stadspoort met de landweg richting Warnsveld, Lochem en Münster. Van de poort is verder bekend dat hij in 1878 is gesloopt in het kader van de algehele ontmanteling van de vesting als gevolg van de opheffing van de vestingstatus van de stad Zutphen in 1874.

De poort stond ter hoogte van Makelaardij ten Hag in de Spitaalstraat
Zutphen was in de middeleeuwen door middel van drie poorten bereikbaar. De Spitaal- (1390) , Laar-(1307) en Nieuwstadspoort (1347). Handelaren die de stad binnen wilden komen moesten aan de poorten tolgeld betalen. De 'Hospitaalpoort' was vanwege de regelmatige onbereik-baarheid door hoog water, de poort met het minste verkeer en dus met de minste tolopbrengst. De Spittaal-buitenpoort was een eenvoudig vierkant poorthuis met een spitsboogvormige doorgang en een puntdak.

Het Hoornwerk ten zuidwesten van de binnenstad van Zutphen behoorde tot de historische verdedigingswerken, compleet met bijbehorende vestinggracht (Cabinetsgracht), ravelijn en contrescarp. Tussen 1702 en 1707 is het naar plannen van vesting-bouwdeskundige Menno, baron van Coehoorn uitgevoerd als onderdeel van een groter plan tot uitbreiding en modernisering van de bestaande vestingwerken. De aanpassingen van dit zuidelijk gelegen vestingwerk werd in de vestingbouwtraditie van het zogenaamde Oud Hollands Stelsel gemoderniseerd.

1444 werd aan de zuidkant van Zutphen, grenzend aan de Berkel een nieuwe stadspoort gebouwd. Deze poort had een verbinding met de markt. Dit was noodzakelijk daar vlak bij de poort de koggeschepen met zout aanlegden.

Dit kostbare conserveringsmiddel werd verhandeld op de markt. De Saltmarkt', welke markt we momenteel als de Zaadmarkt kennen De stadspoort werd in die tijd aangeduid met de naam 'Saltpoort'.

Omstreeks 1250, een exact jaar kennen we niet, werd op de akkers buiten de Engepoort een 'Nieuwstad', in de geschreven bronnen: "Novum Oppidum', gesticht. De nederzetting kreeg een eigen kerk, gewijd aan de Heilige Maagd Maria, nu de St. Jan of Nieuwstadskerk.
De Engepoort in de middeleeuwen ‘Enckpoirt’ genoemd, was de poort die toegang gaf tot de bouwlanden de ‘Zutphense Eng’. Van deze poort in die in aan het eind van de Turfstraat in de met een ‘vulling’ van brokkrichting van de Nieuwstad lag zijn tijdens rioleringswerkzaamheden in 1971 fundamenten terug gevonden. Men stuitte op zware fundamenten bestaande uit een zware ‘vulmuur’, een bakstenen buitenschil en ijzeroersteen.

De Kruittoren is de Noordwestelijke hoektoren in de bakstenen ommuring van de Nieuwstad. Het was de tegenhanger van de Blancketoren die op de Noordoost-hoek van de Nieuwstad te vinden was. Beide torens hadden een vierkant grondplan van 8 bij 8 meter. De meeste muurtorens in Nederland zijn gebouwd in de tijd dat men nog met pijl en boog schoot.

(Marspoortstraat, ter hoogte van huisnrs. 19-21)

Op deze plaats stond de Marspoort, onderdeel van de middeleeuwse stadsmuur. Deze poort werd omstreeks 1390 gebouwd aan het einde van de Groenmarkt ter ver-vanging van een oude Marspoort aan het einde van de Spiegelstraat. De poort werd de nieuwe uitvalsweg naar het westen via het IJsselveer en vanaf 1485 via de vaste brug over de rivier.

Bij de aanleg van nieuwe verdedigingswerken in de 17e eeuw werd de weg naar Deventer verlegd van de Dieserstraat naar de Nieuwstad. Daar stond echter het gebouw van het voormalige Isendoornklooster in de weg. In 1616 is daarom de poort dwars door het gebouw heen aangelegd.

Het Oskamstraatje bevindt zich tussen de Bornhovestraat en de Boompjeswal. Het poortje is niet historisch, maar als we vanuit de Bornhovestraat onder de poort doorlopen en ons even omdraaien hebben we een schitterend gezicht op de historische muurhuizen. De muurtoren heeft in de jaren zestig van de zestiende eeuw dienst gedaan voor het opsluiten van psychisch gestoorde vrouwen. Vermoedelijk is in 1566 naast de toren een nieuwe dorenkast gebouwd voor mannen. 'waar gecke Thomasz in kwam'.*

De Oude Nieuwstadspoort was een zwaar en zeer sterk poortgebouw uit de 14e eeuw en was in de Middel-eeuwen de enige uitgang, lag aan het einde van de Dieserstraat, die nooit een doorgaande verbinding met de binnenstad heeft gehad. Net als heden ten dage is de binnenstad bereikbaar via een bruggetje over de Berkel.

De Reinmakers-toren en Blanckentoren (Isendoornstraat, in de bocht bij het Daltoncollege)
Op deze plaats stond van ca. 1320 tot 1854 de Rein-makerstoren als onderdeel van de stadsmuur van de Nieuwstad. Deze ommuring kwam tot stand kort na de samenvoeging in 1312 van Zutphen en de Nieuwstad onder één bestuur.
In de halfronde toren woonde na de middeleeuwen de stadsreinmaker, een straatveger in stedelijke dienst.

De Dieserstraat was vlak na het samengaan van de Nieuwstad en de oude stad Zutphen (1312) de belangrijkste uitvalsweg richting Deventer. Achter het koor van de Nieuwstadskerk via de Dieserstraat verliet men de stad door de (oude) Nieuwstadspoort (eerste vermelding 1347).Spanjaardspoort, barbacane over de binnengracht In 1591 wordt Zutphen ingenomen door Prins Maurits en bij de Republiek der Zeven Provinciën gevoegd.

Dit gebeurde na de plundering van Zutphen door de Spanjaarden op 16 november 1572. Een deel van de Zutphense bevolking wordt hierbij beestachtig afgeslacht.* Prins Maurits begint met een grootscheepse aanpak wat de vernieuwing van de wallen en de stadsmuren betreft.
De Dieserstraat verliest hierbij haar functie als doorgang richting Deventer. Er wordt een nieuwe poort, de zogenaamde 'Nieuwe' Nieuwstadspoort gebouwd ter hoogte van de huidige Nieuwstad. Zowel de Oude- als de Nieuw Nieuwstadspoort zijn verdwenen. We hebben nog slechts de Spanjaardspoort als ruïne, deze poort is een 'barbacane', een vooruitgeschoven verdedigingswerk voor de hoofdpoort, voor de binnenste gracht van de Oude Nieuwstadspoort. Lange tijd heeft de Isendoornkazerne die in oude kloostergebouwen was gehuisvest, tegen de restanten van de Spanjaardspoort aangeleund gestaan. In 1944 zijn deze gebouwen door de Duitsers opgeblazen.
(de garnizoenssoldaten slepen hun sabels aan de poort, dit zijn hier nog zichtbare sporen van)

* Nieuw onderzoek 2022, in het kader Themajaar 1572 wordt binnenkort een nieuwe publicatie verwacht die bewijzen levert dat deze moordpartij zoals jaren lang is beweerd, een publicatie is geweest met valse bewijslevering om de vijand zwart te maken. "FakeNews"?

Wat we hier echter zien is slechts een restant van een veel grotere beveiliging van de stad. Aan het eind van de Dieserstraat inden we allereerst de Nieuwstadspoort, een poortgebouw voorzien van ronde torens waardoor het al een zeer stoer uiterlijk kreeg ten opzichte van vele andere poorten in de stad. Hiervoor echter kwam de barbacane waarvan we nu de restanten kennen, de Spanjaardspoort. Hieronder een uitsnede uit de kaart van Bleau 1649

De Veerpoort stond oorspronkelijk op de plek waar we nu de Bourgonjetoren aantreffen. Zij is afgebroken om ruimte te maken voor de nieuwe verdedigingstoren in verband met de dreiging vanuit Bourgondië. Hertog Karel van Gelre was met zijn hertogdom en graafschap Zutphen de enige nog niet overwonnen streek in wat we nu Nederland noemen. Vanaf de Veerpoort was een oversteek naar de overkant van de IJssel, de andere oversteek bevond zich ter hoogte van de Marschpoort. Enige wat nu nog rest is een vlak bij de haven opgetrokken bouwwerk wat er ter herinnering staat. Twee prenten waarop de oorspronkelijke poort op terug te vinden is. Pal aan de IJssel, het bolwerk wat we nu de Bult van Ketjen noemen was nog niet gebouwd.